Balik-lantaw sa Inabanga, Bohol

Balik-lantaw sa Inabanga,  Bohol

                                                Ni FELIX B. DARAY

If you want to understand today, you will have to search yesterday.---Pearl Buck

            Sa kanhiayng panahon sa wala pa mahiabot ang mga Espanyol sa Pilipinas, diha nay mga lumad nga nagpuyo sa daplin  sa bukana  sa dakong suba nga mibuga sa dagat nga nag-uwang sa Cebu ug Bohol. Nindot pa kaayo ang kinaiyahan, diin lab-as pa ang mga  kasapaan ug kahanginan.  Way pay polusyon ug hugaw  ang atong kadagatan. Bugnaw kaayong langoylangoyan sa  bukana diin nagtimbog ang tubig sa dagat ug suba. Ilang gikahadlokan nga adunay malumos  ug adunay di na makita  kay gitukob sa buaya. Giingon nga matag tuig ang suba mangayo og ‘abang’ mao nga gitawag nila ug  Suba sa ‘Inabangan.’ Ug sa pagligid sa mga katuigan gitawag ang lugar og Inabanga.

            Sa dihang  napundar na ang unang hugpong- sa-pumuluyo o first  settlement sa mga Espanyol sa Cebu nidtong 1596, mipadalag mga tawo si Legaspi aron sudlon ang Bohol. Didto mitabok sila atbang sa Cebu, nga mao ang Inabanga. Gitudlo sa mga paring Heswita ang Kristiyanismo. Hugot bakos gipasunod sa mga Espanyol ang  mga balaod sa simbahan diin adunay gitawag og force labor. Ang tanang lalaki nga may legal nag panuigon kinahanglan mosimba matag Domingo nga magdala og sinapsapan nga kwadradong batong anapog para sa pagtukod og simbahan. Kon dili makadala pabayaron og multa. Dihay mga buhis nga ipasunod diin ang mga Espanol  mao ray magbuot kon pila ang balayranan, o gitawag og taxation without representation. Kon bug-at ang imong sala, latoson kag ka napulo ka lapdos.

            Tungod sa maayong tumong ug tinguha sa mga paring Heswita, uban sa pinugos nga pagpatrabaho sa  mga lumad, nakatukod silag simbahan niadtong 1772 nga gitawag Parokya ni San Pedro Aposto. Niining panahona gitawag na ang lugar duol sa bukana og Inabanga. Dinhi nagsugod ug sanay ang daghang mga Inabangnon.

            Nahimong cabeza de barangay ang usa ka gihingalag si Francisco. Ang iyang igsoon si Sagarino nahimomg sakristan ug konstable  Usa ka higayon, gisugo ni Padre Gaspar Morales  si Sagarino nga dakpon ang usa ka puga o fugitive nga mituhoy nag palayo sa Inabanga. Ug nagkaengkuwentro ang duha kay misukol ang maong tawo, hangtod namatay si Sagarino. Sa dihang gidala na si Sagarino sa simbahan aron pabendisyoan sa pari ang patayng lawas sa dili pa ilubong, nagkasumpaki ang pari ug si Francisco. Dili mobendisyon ang pari kay matod niya, “kriminal siya, dili angay ilubong sa simbahang Katoliko.”

            Misalta  ang kasuko ni Francisco. Dinhi nagsugod pag-ulbo ang dakong kagubot. Sama sa kalayo sa kalasangan nga dali rang mikatay nga  nakig-uban ang 3,000 ka mga Inabangnon kay lagi duna na silay kaligutgot ug kasuko sa pari. Ug sa nagapadayong engkuwentro, dakong pagkahagba sa mga Espanyol kay napatay si Padre Gaspar Morales. Gisundan usab kini sa pagkapatay sa usa Italyanong  pari sa Jagna nga si Padre Giuseppe Lamberti. Kining kagubot gitawag og Dagohoy Rebelyon.

            Ang pulong Dagohoy gikan sa lumad nga pulong ‘dagon’ o amulet ug  ‘huyuhoy’ o hinay nga hangin. Matod pa  sa  estorya, kini si Farncisco nakadagon ug huyuhoy, kay kon gukuron siya, mokalit og kawala ug didto na nakita sa unahan nga bukid. Kon adto sa langob mosulod, mokalit rag kahanaw ; mulusot sa tumoy kuyog sa huyuhoy, mao nga gitawag siyag Francisco Dagohoy. Pero segon sa mga pagpanukiduki, ang tinuod niyang ngalan mao si, Francisco Sendrijas. Si Placido Sinsano, apo sa tuhod, o great great grandchildren sa igsoon ni Dagohoy,  nag-ingon nga natawo kini niadtong 1724 sa Cambitoon Inabanga, walay anak, namatay sa rabies  sa pangedaron nga 101

Ang kampo ni Dagohoy didto gimuntar sa langob sa Caylagon sa Danao, sikit nga lungsod sa Inabanga. Ang maong langob halapad, taas ug may tubig nga mainom. Ug gani didto ra nila gilubong ang mga patay sa ilalom kay wala kay dili man makaadto sa lungsod. Sa kaisog ni Dagohoy wa gyod  mapulpog ang rebelyon sa baynte ka gobernador heneral nga nakig-away kanila.

Sa Agusto  31, 1829, si Heneral Mariano Recafort mipadala og puwersa sa Inabanga gipangulohan ni Kapitan Manuel Sanz. Apan sa katigulangon na ni Dagohoy, milurang ang  iyang kaisog hangtod nga nalukapa sila. Ang uban nga wa mosurender didto ra nagpakamatay sa langob. Gipasaylo ni Ricafort ang19,420 ka mga rebelde nga mesurender og gipabalik sa ilang lugar didto sa Batuan, Cabulao, Catigbian ug Bilar.

Giila ang Dagohoy Rebelyon nga mao ang kinadugayang natapos nga rebelyon nga natala sa atong kasaysayan nga nagsugod niatong 1744 hangtod 1825, milungtad og 85 ka tuig.

            Human sa ikaduhang Gubat sa Kalibotan, manimuyong malinawon ang mga Inabangnon. Sa daplin sa Suba sa Inabanga, tambok kaayong nanubo ang nipa. Ang pagsibit sa gulang nga dahong nga mahinong nipa sheet maoy ilang pangabuhian. Wala na ang gikahadlokang mga buaya kanhi. Gawas sa pagpangisda, ang didto sa bukid nga barangay, namuhat silag mga banig, basket ug saguran.

            Ang Suba sa Inabanga (Inabanga River), ang giilang pinakadakong suba sa Bohol; dunay subra 20 ka kilometro ang kalayo ug,  7 ngadto 10 metros ang kalawon. KIni ang nagasuplay ug tubig sa mga basakan sa Siera Bullones, Pilar, Dagohy ug San Miguel sa subra 5,000 ka  ektaryang basakan.   

            Sa pagka karon, adunay silay gitawag og Inabanga Nature Park and Fishing Village nga gidugok sa mga turista. Kon adto na ka didto sa sulod, puwede ka mamasol og isda. Ang imong kubit lutoon nimo sa imong gustong potahe. Presko gyod ug nagkisikisi pa ang isda nga imong natilawan didto. Adunay daghang beach resort didto nga ampay sa mga dayuhang turista nga magpabugnaw  panahon sa berano. Duol sa suba gidayo sad ang bantogang Macaban Cave.           Ang Inabaanga usa ka 3^rd class municipality, gilangkob sa  50  ka barangay, 45,880 ka lumulupyo, sa gidak-on nga 45.51 ka milyas kuwadrado. Kini nasakop sa ikaduhang distrito. Ang kasamtangang mayor karon, babaye, si Hon. Josephine Jumamoy.

            Abril 11, 2017, sayo sa kahaponon, namatikdan sa nga residente nga may pump boat nga misubod sa Suba sa Inabanga, nga sukad  mao pa nila nakita. Gibanabanang napulo ka tawo ang sakay; may mga gipangpas-ang armas. Gireport dayon sa kapolisan. Luyo sa malinawon kahaponon, milanog ang buto-buto sa mga pusil. Nagdinaganay. Duol sa suba nagkaengkuwentro ang mga polis og mga  Abusayap.   

            Sa mihupa na ang kagubot, nakita nga nagbuy-od ang umon ka Abusayap patay, didto sa barangay Napo. Usa sa napatay ang ilang komander nga si Muamar Askali alyas Abu Rami. Apan subo sad palandungon nga usa ka polis, PO2 Rey Anthony Nazareno ug tulo ka army : 2^nd Lt. EStillito Saldua, Cpl. Miljune Cabajan ug Sgt. John Dexter Duero ang napatay habig sa gobyerno. Narekober  sa encounter site ang tulo ka M16 Armalite Rifle ug usa ka M14 gikan sa mga  Abusayap. Gituohan  ni Col. Medel Aguilar, Assist. Chief Unified Command sa Army, nga ang upat nga naibilin nakatago na. Gipakatag ang Philippine Navy sa kadagatan ug air assests sa Philipine Air Force aron hugot nga dili makagawas sa Bohol.

            Pagka-Abril 23, laing  engkuwentro ang nahitabo sa sityo Ilaya, Napo, Inabanga diin napatay si Joselito Melloria, sub-leader sa ASG ug tulo ka kauban. Kini si Joselito taga Inabanga nga miapil na  sa maong pundok sa dihang mipuyo siya sa Zamboanga; ug gituohang maoy nag guide. Nahiapil pagkamatay ang duha ka sibilya nga paryente ni Joselito nga si Constancio ug Cresinta Petalco.

            Pagka sunod bulan, Mayo 6, nasiplatan sa usa ka habalhabal driver sa Clarin, sikbit nga lungsod sa Inabanga, ang usa tawo, payaton nga nagkalago na ang dagway, nga  nangayog pagkaon sa usa ka balay;  nagpakitag kadudadudahang lihok. Gidakop sa kapolisan. Mikanta nga siya usa ka ASG, nagpailang si Saad Samad Karim. Matod pa niya, “miagi pa mi  sa Central Visayas sa wala pa moabot sa Inabanga, nagdala mig  EID’s bombs.”

Sa dihang gidala siya paingon sa BJMP sa Cortes nianang kaadlawon, nihangyo nga malibang. Ug sa ilang kalooy, gikuhaan og posas; apan sa kalit misutoy og dagan. Miabot pag duha  ka oras paggukod sa mga polis. Ug sa  dihang nadakpan na, miilog pa si Karim sa  pusil sa usa ka escort, ug dihadiha gibirahan patay  sa laing polis.

            Niining pagsulat, normal na ang kahimtang sa kalinaw sa Bohol. Gituohan sa mga polis nga naa pay usa ka ASG nga naglatagaw sa mga silingang dapit sa Inabanga. Apan giipasalig ni Gobernor Edgar Chato nga kontrolado na ang kahimtang sa peace and order sa kinatibuk-ang Bohol.

            Kon nagmalamposon pa ang ASG pagsulod sa Inabanga, adto unta  to magkota sa langob nga gikotaan ni Dagohoy. Gawas pa, daghang mga langob sa mga kasikbit nga lungsod sa Inabanga nga maayong kampohan kay naay tubig sa sulod.

            Nahinumdon ako sa usa ka panultihon sa English nga nagkanayon, “History repeats itself.”